Document Type : Original Article
Authors
Isfahan University
Abstract
Keywords
مقدمه
سازه انگیزة تحصیلی در محیط های آموزشی به رفتارهایی که به یادگیری و پیشرفت مربوط است، اطلاق می شود (پینتریچ[1]، 2004). دسی و رایان[2] (2002) انگیزه تحصیلی را تمایل یاد گیرنده به مشغول و درگیر شدن در فعالیت یادگیری و تلاش مستمر در انجام دادن و به پایان رساندن آن فعالیت می دانند. در زمینه انگیزه تحصیلی نظریه های مختلفی وجود دارد، ولی متداولترین نظریه در این خصوص، نظریه خود مختاری[3] دسی ورایان (1985) است. براساساین نظریه، انگیزه بندرت در برگیرنده پدیده واحدی است. افراد نه تنها از نظر میزان انگیزش متفاوتند، بلکه از نظر جهت و نوع انگیزش نیز اختلاف دارند و این تعارض در نوع انگیزش به نظرها و اهداف اساسی که باعث انجام کار میشوند، ارتباط دارد (دسی ورایان، 2000). بنابراین، نظریه خود مختاری بیان میکند عملکرد تحصیلی فراگیران میتواند برانگیخته درونی، برانگیخته بیرونی و یا بیانگیزگی باشد. انگیزش درونی یعنی اینکه شخص عملی را به خاطر کسب رضایت، خشنودی، علاقهمندی و لذت درونی انجام دهد و تنها خود عمل مهم است. انگیزش درونی خود شامل انگیزه درونی برای فهمیدن، انگیزه درونی برای انجام کار، و انگیزه درونی برای تجربه تحریک است (ولراند[4] و همکاران، 1993؛ رایان ودسی، 2000). انگیزه بیرونی مربوط به زمانی است که فعالیت به منظور دستیابی به برخی پیامدهای مجزا از آن انجام میگیرد که با انگیزش درونی در تضاد است(والراند و همکاران، 1993). انگیزش بیرونی نیز شامل تنظیم همانند سازی شده، تنظیم درون فکنی شده وتنظیم بیرونی است، و بی انگیزگی یا فقدان انگیزه حالتی را بیان میکند که قصد و عمدی در عمل وجود ندارد و رفتار فرد، فاقد تعهد و احساس علیت شخصی است (والراند، فورتیر وگی[5] ، 1997؛ دسی و رایان ، 2002).
به طورکلی، نظریههای انگیزشی پذیرفتهاند که بین انگیزه تحصیلی و عملکرد تحصیلی فراگیران رابطه مثبت وجود دارد. برای مثال، گاتفرید[6] (1990)، برنت ومیلر[7] (1990)، یپنیتریچ و دی گروت[8] (1990)، دسی و همکاران(1991)، ولراند و همکاران[9] (1992)، ایمز[10] (1992)، دسی ورایان (2000) مارش وهو[11] (2004)، لاوینیه والراند ومیکوئلون[12] (2007)،کوکلی وپاتل[13] (2007) و آریپاتامانیل وفریمن[14] (2008) به رابطه نیرومند بین انگیزش تحصیلی و پیشرفت تحصیلی اشاره نموده اند. در این خصوص، مدارک پژوهشی متعددی نیز در ایران نشان میدهند که بین عوامل فردی، همچون خودکارآمدی تحصیلی، خود پنداره تحصیلی، عزتنفس، ادراک شایستگی(عابدی 1380 و 1381؛ حسن زاده،1382)، عوامل خانوادگی، همچون انتظار موفقیت از فرزندان، نظارت والدین، شیوه فرزندپروری مقتدراته(عابدی، 1383؛ عطاپور1380) و عوامل آموزشگاهی همچون اشتیاق معلم، جوکلاس (عابدی و همکاران، 1384؛ کاووسیان وکدیور، 1384) با عملکرد تحصیلی رابطه مثبت ومعناداری وجود دارد. همچنین، پژوهشها نشان دادهاند، انگیزه تحصیلی افراد در طول دورة تحصیلی و با افزایش سن کاهش مییابد و جهتگیری آن نیز از درونی به بیرونی تبدیل میگردد (ولراند و همکاران،1992؛ کاوینگتون[15] ،2001؛ دسی و رایان، 2002). در این خصوص، دیکر و فیشر[16] ( 2008) در تحقیقاتی نشان دادهاند که انگیزش تحصیلی از دوره ابتدایی تا دبیرستان و سپس در دانشگاه کاهش مییابد و جهتگیری آن نیز بیرونی می شود. همچنین انگیزه تحصیلی و عوامل مؤثر در آن با توجه به عوامل فرهنگی واجتماعی جوامع متفاوت است(آریپاتامانیل و فریمن، 2008).
در دهههای اخیر، با توجه به نقش انگیزه تحصیلی در پیشرفت تحصیلی فراگیران، آزمونهای متفاوتی به منظور سنجش انگیزه تحصیلی ساخته شده اند که در مجموع، این آزمونها به دو شیوه انگیزش تحصیلی را اندازه میکنند(گاتفرید، فلمینگ وگاتفرید، 1998 ؛کوکلی، 2000) :
الف ـ خود گزارشی: در این شیوه فرد با پاسخ به مواد آزمون، در مورد نوع و میزان انگیزش خود، اطلاعاتی در اختیارآزمونگر قرار میدهد (چیو[17]،1997؛ گاتفرید و همکاران، 1998)
بـ گزارش دیگران در مورد شخص: در این شیوه فرد دیگری نظیر معلم یا والدین، با تکمیل کردن آزمون، در مورد انگیزش فرد اظهار نظر میکند (کوکلی، 2000).
براساس نظریههای انگیزه تحصیلی، بویژه نظریه خودمختاری دسی و رایان پژوهشهایی در خصوص ساخت، روایی سنجی واعتباریابی مقیاس انگیزه تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان انجام گرفته است(هارتر[18] 1980؛گاتفرید،1990؛ استینت، اوهلر[19]،1991؛ کوکلی 2000 و 2001؛ فارچیلد[20] و همکاران، 2005 و بارکوکس[21] و همکاران، 2008). از جمله مهمترین این آزمونها می توان به «پرسشنامه انگیزش تحصیلی درونی کودکان[22]» اشاره نمود که در سال 1985 توسط گاتفرید ساخته شد. این پرسشنامه دارای پنج مقیاس است که چهار عامل انگیزش درونی نسبت به یادگیری دروس خواندن، ریاضی، مطالعات اجتماعی و علوم را میسنجد و عامل پنجم انگیزش درونی فراگیران را به صورت یک جهتگیری کلی نسبت به یادگیری مدرسهای اندازهگیری میکند(گاتفرید، فلمینگ وگاتفرید، 1998). هارتر (1980) نیز پرسشنامهای با عنوان «جهتگیری انگیزش درونی، بیرونی در کلاس[23]» را طراحی نمود. این پرسشنامه پنج مقیاس دارد که هر کدام یک جهت گیری درونی و یک جهتگیری بیرونی را نسبت به انگیزش می سنجد. همچنین، استینت، اوهلرو اتسوت (1991) «فهرست وارسی برآورد معلم از انگیزش پیشرفت تحصیلی[24]» را طراحی نمودند. این آزمون به صورت گزارش دیگران (معلم) در مورد انگیزش فرد ساخته شده است. در ایران نیز باقری (1379) مقیاس انگیزه تحصیلی والراند را برای دانشآموزان دبیرستانهای شهر تهران هنجاریابی نموده است. در خصوص سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان نیز مقیاسهایی ساخته شده است. برای مثال، پیرسون وکری[25] (1995) «مقیاس سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان» را ساختند. این آزمون انگیزش تحصیلیکلی دانشجویان را اندازهگیری مینماید. همچنین، و رلراند و همکاران (1992) براساس نظریه خود مختاری دسی و رایان، مقیاس انگیزش تحصیلی را برای دانشجویان دانشگاه طراحی نمودند. این آزمون یک آزمون مدادکاغذی بود و هفت عامل شامل انگیزش درونی با سه سطح، انگیزش بیرونی با سه سطح و بی انگیزگی را اندازه گیری می نماید.
از یافتههای پژوهشی فوق چنین استنباط می شود که انگیزه تحصیلی رابطه نیرومندی با پیشرفت تحصیلی فراگیران دارد، ولی جهتگیری آن در دورة تحصیلی بالاتر، به خصوص دانشگاه از درونی به بیرونی تبدیل شده و نسبت به سنین پایینتر کاهش مییابد. باتوجه به این مهم و نبود یک مقیاس سنجش انگیزه تحصیلی متناسب با شرایط اجتماعی فرهنگی کشور، در این پژوهش بر اساس نظریههای انگیزه تحصیلی، بویژه نظریه خودمختاری دسی و رایان یک مقیاس برای سنجش انگیزه تحصیلی ساخته شده است. لذا، مسأله اصلی پژوهش حاضر عبارت از: ساخت و بررسی روایی[26] و پایایی[27] مقیاس سنجش انگیزه تحصیلی بر اساس نظریه دسی و رایان دانشجویان است. بدین منظور، سؤالهای زیر بررسی شده است:
1ـ روایی محتوایی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان به چه میزانی است؟
2ـ روایی سازه (ساختار عاملی) انگیزه تحصیلی دانشجویان به چه میزان است؟
3ـ پایایی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان به چه میزان است؟
روش پژوهش
با توجه به اهداف و ماهیت پژوهش از روش تحقیق توصیفی از نوع آزمون سازی استفاده شد. جامعه آماری این پژوهش را کلیه دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه اصفهان در سال تحصیلی 87 – 1386 تشکیل می دادند که شامل 9856 نفر (7169 دختر و 2687 پسر) بودند که در جدول شماره (1) آورده شده است.
جدول 1: آمار دانشجویان به تفکیک رشته و جنس
جنس دانشکده |
دختر |
پسر |
کل |
ادبیات و علوم انسانی |
1525 |
203 |
1828 |
تربیت بدنی و علوم ورزشی |
174 |
166 |
340 |
روان شناسی و علوم تربیتی |
1125 |
172 |
1297 |
زبان های خارجی |
881 |
222 |
1103 |
علوم |
1504 |
466 |
1970 |
علوم اداری و اقتصاد |
1337 |
628 |
1965 |
فنی و مهندسی |
623 |
730 |
1353 |
کل |
7169 |
2687 |
9856 |
روش نمونهگیری در این پژوهش به شیوه نمونهگیری تصادفی دو مرحلهای خوشهای طبقهبندی متناسب با حجم انجام گرفت؛ بدین صورت که از حاصل ضرب دکارتی مجموعه دانشکدهها در جنس، 14 طبقه ساخته شد و تعداد 123 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند.
ابزار اندازهگیری: مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان دانشگاه اصفهان: ساخت این مقیاس بر اساس نظریههای انگیزه تحصیلی به خصوص نظریه دسی و رایان به شرح زیر بود:
مجموعه اطلاعات به دست آمده از این منابع، به سوال تبدیل شده، برای بررسی روایی محتوایی در اختیار 10 نفر از صاحبنظران این رشته قرار گرفت. پس از تأمین روایی صوری و محتوایی، مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان بر روی نمونه اصلی اجرا گردید که در بخش یافته های پژوهش ویژگی های روانسنجی آن آورده شده است.
روشهای تحلیل دادهها: برای بررسی روایی سازه و ساختار عاملی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان از تحلیل عاملی اکتشافی به روش مؤلفه های اصلی و چرخش از نوع واریماکس، و برای بررسی پایایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد.
یافتههای پژوهش
یافته های پژوهش در دو قسمت شواهد مربوط به روایی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان و شواهد مربوط به پایایی این مقیاس ارائه شده است.
الف ـ شواهد مربوط به روایی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان
جدول شماره2: آزمون کفایت حجم نمونه وکرویت بارتلت
آزمون کفایت حجم نمونه KMO |
749/0 |
آزمون کرویت بارتلت |
107/1734 |
درجه آزادی |
528 |
سطح معناداری |
001/0 |
جدول 3: عوامل استخراج شده مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان و نامگذاری آنها
شاخص های آماری
عوامل استخراجی |
مقادیر ویژه اولیه |
استخراج عمومی مجذورات بارهای عاملی |
چرخش مجموع مجذورات بارهای عاملی |
||||||
کل |
درصد واریانس تبیین شده |
درصد واریانس تجمعی تبیین شده |
کل |
درصد واریانس تبیین شده |
درصد واریانس تجمعی تبیین شده |
کل |
درصد واریانس تبیین شده |
درصد واریانس تجمعی تبیین شده |
|
عوامل اقتصادی |
01/7 |
25/21 |
25/21 |
01/7 |
25/21 |
25/21 |
76/3 |
40/11 |
40/11 |
محیط آموزشی |
59/3 |
90/10 |
16/32 |
59/3 |
90/10 |
16/32 |
17/3 |
62/9 |
03/21 |
خودپنداره تحصیلی |
66/2 |
07/8 |
22/40 |
66/2 |
07/8 |
22/40 |
05/3 |
25/9 |
28/30 |
عوامل اجتماعی |
89/1 |
73/5 |
97/45 |
89/1 |
73/5 |
97/45 |
89/2 |
78/8 |
06/39 |
انگیزه درونی برای کسب دانش |
66/1 |
04/5 |
01/51 |
66/1 |
04/5 |
01/51 |
63/2 |
98/7 |
06/47 |
انگیزه پیشرفت |
45/1 |
69/4 |
41/55 |
45/1 |
69/4 |
41/55 |
9/1 |
02/6 |
07/53 |
خود کارآمدی تحصیلی |
30/1 |
96/3 |
37/59 |
30/1 |
96/3 |
37/59 |
68/1 |
11/5 |
8/58 |
چنانکه در جدول 3 مشاهده میشود، در تحلیل عامل اکتشافی هفت عامل استخراج شد که مجموعاً 37/59 واریانس انگیزه تحصیلی دانشجویان را تبیین میکند.
جدول4 : مدل هفت عاملی با دقت (مجموع واریانس ) 37/59
عوامل
سؤالها |
عوامل اقتصادی |
محیط آموزشی |
خودپنداره تحصیلی |
عوامل اجتماعی |
انگیزه درونی برای پیشرفت |
انگیزه پیشرفت |
خود کارآمدی تحصیلی |
سؤال 32 |
84/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 30 |
82/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 28 |
75/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 29 |
74/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 33 |
67/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 31 |
58/0 |
|
|
|
|
|
|
سؤال 17 |
|
77/0 |
|
|
|
|
|
سؤال 24 |
|
70/0 |
|
|
|
|
|
سؤال 15 |
|
69/0 |
|
|
|
|
|
سؤال 14 |
|
58/0 |
|
|
|
|
|
سؤال 18 |
|
53/0 |
|
|
|
|
|
سؤال 2 |
|
|
72/0 |
|
|
|
|
سؤال 7 |
|
|
72/0 |
|
|
|
|
سؤال 4 |
|
|
67/0 |
|
|
|
|
سؤال 9 |
|
|
59/0 |
|
|
|
|
سؤال 25 |
|
|
55/0 |
|
|
|
|
سؤال 21 |
|
|
|
74/0 |
|
|
|
سؤال 19 |
|
|
|
73/0 |
|
|
|
سؤال 22 |
|
|
|
55/0 |
|
|
|
سؤال 20 |
|
|
|
52/0 |
|
|
|
سؤال 6 |
|
|
|
|
77/0 |
|
|
سؤال 5 |
|
|
|
|
63/0 |
|
|
سؤال 10 |
|
|
|
|
62/0 |
|
|
سؤال 1 |
|
|
|
|
56/0 |
|
|
سؤال 12 |
|
|
|
|
|
81/0 |
|
سؤال 11 |
|
|
|
|
|
67/0 |
|
سؤال 13 |
|
|
|
|
|
49/0 |
|
سؤال 26 |
|
|
|
|
|
|
70/0 |
سؤال 8 |
|
|
|
|
|
|
63/0 |
سؤال 27 |
|
|
|
|
|
|
55/0 |
جدول 5: ضرایب روایی همزمان مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان با عملکرد تحصیلی(روایی ملاکی)
عامل |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
عوامل اقتصادی |
75/0 |
001/0 |
محیط آموزشی |
72/0 |
001/0 |
خودپنداره تحصیلی |
78/0 |
001/0 |
عوامل اجتماعی |
76/0 |
001/0 |
انگیزه درونی برای کسب دانش |
77/0 |
001/0 |
انگیزه پیشرفت |
78/0 |
001/0 |
خود کارآمدی تحصیلی |
84/0 |
001/0 |
اطلاعات جدول 5 ضرایب همبستگی بین مؤلفه های انگیزه تحصیلی و نمره کل انگیزه تحصیلی با عملکرد تحصیلی را نشان می دهد. براساس این اطلاعات، بین انگیزه تحصیلی و عملکرد تحصیلی همبستگی معناداری وجود دارد.
ب ـ شواهد مربوط به پایایی مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان
جدول 6 : ضرایب پایایی به شیوه آلفای کرونباخ مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان
عامل |
تعداد سؤالها |
آلفای کرونباخ |
عوامل اقتصادی |
6 |
872/0 |
محیط آموزشی |
5 |
783/0 |
خودپنداره تحصیلی |
5 |
763/0 |
عوامل اجتماعی |
4 |
747/0 |
انگیزه درونی برای کسب دانش |
5 |
731/0 |
انگیزه پیشرفت |
3 |
711/0 |
خود کارآمدی تحصیلی |
3 |
539/0 |
کل |
31 |
92/0 |
اطلاعات جدول 6 ضرایب پایایی به شیوه آلفای کرونباخ مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان را نشان میدهد. همانطور که ملاحظه میشود، دامنه ضرایب پایایی از 872/0 تا 530/0 قرار دارد. بیشترین ضریب پایایی مربوط به عامل 1 و کمترین ضریب مربوط به عامل 8 است. ضمناً ضریب پایایی کل مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان 876/0 است.
جدول 7: ماتریس همبستگی (ضرایب همبستگی درونی) بین عوامل مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان
عوامل |
عامل 1 |
عامل 2 |
عامل 3 |
عامل 4 |
عامل 5 |
عامل 6 |
عامل 7 |
عامل 1 عامل 2 عامل 3 عامل 4 عامل 5 عامل 6 عامل 7
|
1 23/0 19/0 34/0 24/0 29/0 19/0
|
1 45/0 50/0 25/0 44/0 39/0
|
1 32/0 43/0 36/0 26/0
|
1 30/0 61/0 33/0
|
1 36/0 43/0
|
1 29/0
|
1 |
جدول شماره 7 ضرایب همبستگی درونی بین عوامل انگیزه تحصیلی دانشجویان را نشان می دهد. براساس نتایج جدول فوق همسانی و همبستگی بین خرده مقیاس ها برقرار است.
بحث و نتیجهگیری
در مطالعه حاضر، از طریق روش آماری تحلیل عوامل، مقیاسی برای سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان ساخته شد که براساس نتایج حاصل، از روایی و پایایی رضایت بخشی برخوردار است. نتایج تحلیل عامل اکتشافی نشان داد مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان از هفت عامل تشکیل شده استکه چهار عامل آن (خودکار آمدی تحصیلی، انگیزه پیشرفت، خود پنداره مثبت، انگیزه تحصیلی برای کسب دانش) مربوط به انگیزش درونی و سه عاملدیگر(محیط آموزشی ، عوامل اجتماعی، و اقتصادی) مربوط به انگیزش بیرونی میباشد. یافته های پژوهش در خــصوص بررسی ساختار عاملی با نتایج پژوهش های دسی و رایان (1985 و 2000)، رایان و دسی(2000)، ولراند وهمکاران (1993) همسو بود. این صاحبنظران، انگیزه تحصیلی را متشکل از سه نوع انگیزه درونی، سه نوع انگیزه بیرونی و بی انگیزگی می دانند. ولراند و همکاران (1993) نیز پرسشنامهای هفت عاملی برای سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان براساس نظریه خود مختاری دسی و رایان ساخته بودند که بسیار نزدیک با نتایج پژوهش حاضر است.
در خصوص پایایی مقیاس انگیزه تحصلیی دانشجویان نیز نتایج پژوهش نشان داد که مقیاس انگیزه تحصیلی دانشجویان و خرده مقیاسهای آن از ضرایب پایایی و همسانی درونی مناسب برخوردارند. نتایج پژوهش نیز در رابطه با پایایی با یافتههای پژوهشی دسی و اریان (1985 و 2000) و والراند و همکاران (1993)؛ چیو (1997)، گاتفرید، فلمینگ و گاتفرید ( 1998)،کوکلی(2000) همسوست. در تبیین نتایج این پژوهش میتوان گفت که دانشجویان برای تحصیل هم دارای انگیزش درونی و هم انگیزش بیرونی هستند. که این موضوع باید مورد توجه برنامه ریزان نظام آموزشی عالی در تدارک عوامل مؤثر بر انگیزه تحصیلی دانشجویان باشد. از یافتههای مهم این پژوهش این است که ابزار سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان متناسب با جدیدترین نظریه انگیزه تحصیلی (نظریه خود مختاری) و متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی کشور ساخته شد. دیکر و فیشر (2008) وآریپاتامانیل وفریمن(2008) نیز در تحقیقاتی نشان دادهاند انگیزه تحصیلی وعوامل وهمبسته های مربوط به در جوامع و فرهنگهای گوناگون، متفاوت است. لذا اندازهگیری وسنجش آن نیز باید با شرایط فرهنگی واجتماعی کشور متناسب باشد. همچنین، با مروری بر تحقیقات مربوط به انگیزه تحصیلی در ایران، مشخص شدکه چند ابزاری که در خصوص سنجش انگیزه تحصیلی ساخته شده بود، مربوط به دانش آموزان دورههای تحصیلی راهنمایی و متوسطه است. لذا، در این پژوهش برای نخستین مرتبه مقیاس سنجش انگیزه تحصیلی دانشجویان با ویژگیهای روانسنجی رضایتبخش ساخته شد. این ابزار میتواند مورد استفاده دانشگاهها، به خصوص کلینیکهای مشاوره دانشجویی باشد. ازخصوصیات بسیار ارزشمند این ابزار این است که می تواند چهار نوع انگیزش درونی و چهار نوع انگیزش بیرونی را اندازهگیری نماید که میتواند مورد استفاده برنامهریزان آموزشی و فرهنگی دانشگاهی قرار گیرد و به برنامههای فوق برنامه دانشگاهها و مراکز مشاوره بسیار کمک کند.
[1]- Pintrich
[2]- Deci & Ryan
[3]- self- determination
[4]- Vallerand
[5]-Vallerand, Fortier & Guay
[6]- Gottfried
[7]- Berndt & Miller
[8]- De Groot
[9]- Bissonnette
[10]- Ames
[11]- Marsh & Hau
[12]- Lavigne, Vallerand & Miquelon
[13]- Cokley & Patel
[14]- Areepattamannil & Freeman
[15]- Covington & Muëller
[16]- Dekker & Fischer
[17] Chiu
[18]- Harter
[19]- Stinnett & Oehler
[20]- Fairchild
[21]- Barkoukis
[22]- Children Academic Intrinsic Motivation Inventory (CAIMI)
[23]- Intrisic Versus Extrisic Motivational Orientation in the Class
[24]- Teacher Rating of Academic Achevement Motivation(TRAAM)
[25]- Pearson & Carey
[26]- validity
[27]- reliability