Exploring the content of Hedyehaie Asmani and Work book according to the activeness or passiveness: New published religion books

Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant professor of the School of Education, University of Isfahan

2 Master of Educational Planning University of Isfahan

Abstract

For updating the contents of the Iranian textbooks, educational system should revise their contents by expertise people. The religion books for their direct effects on the ideas, insights, and thoughts of students must be revised, too. Revising religion textbooks should be in the form of titled texts, questions, and their images to be able to activate students and invite them to think critically in religious issues. Fortunately during the recent years, major changes have been occurred in the primary textbooks and religion textbooks. Many of these textbooks recently published. To modify and update the quality modify and update the contents of these new books, research should be done to see the quality the content, questions and images of these textbooks. Every lesson of these textbooks were analysed according to its activeness or passiveness. The unit of analysis was sentence, question and image. Interactive coefficients for the textbooks were determind. The results indicated that the text of the Hedayeh Asemani included the facts and concepts but was produced by an inactive method. Questions of both textbooks were interactive and the activeness coefficient was high. The images of both books were in passiveness category. Activeness coefficient for text of Hedyeh Asmani was 0.25, for images was 0.31 and for questions was 0.51. Therefore the texts and images of both Hedyeh Asmani and its Work book were inactive, but the questions included in the textbooks of fourth grade which was published in 1384- 85 were formed by the active method.'

Keywords


مقدمه

 برنامه و محتوای کتاب درسی، یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش اساسی دارد. از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیری‌اند و با توجه به آن که در بسیاری از موارد ،کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی، مفاهیم و ارزشهای مطرح شده در آن صورت می‌پذیرد و از سوی دیگر، انواع ارزشیابیهای تحصیلی، امتحانات و گزینشهای متعدد برمبنای محتوای کتابهای درسی صورت می‌گیرد، نقش کتاب به منزلة برنامة آموزش بسیار مهم تلقی شده، جای تعمق، بررسی و تتبع فراوان دارد. بازنگری، تجدید نظر و اصلاح برنامه و محتوای کتابهای درسی، زمینة رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم می‌آورد. محتوای مطلوب کتا‌بهای درسی می‌تواند دانش آموزان را به چالش فکری وادارد و از جمود فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندیهای عصر جدید انسانها باشد. در کلاسهای درس تعلیمات دینی، دانش‌آموزان به تعریف و بازشناسی جهان‌بینی موجود خود تشویق می‌شوند و زبان مناسبی به ایشان عرضه می‌شود تا براساس آن بتوانند، به بحث، مذاکره و پرسش و پاسخ بپردازند (آقازاده، 1385). برای فهم چنان زبانی، باید فعالانه به تفکر، تصویرسازی ذهنی و خلاقیت پرداخت (رایت و براندوم[1]، 2000؛ هاموند[2] و همکاران ،1995).

با توجه به اهمیت تربیت دینی در مقاطع گوناگون تحصیلی، محتوای مواد آموزش دینی لازم است متناسب با شرایط سنی و پاسخگوی نیازهای دینی دانش آموزان باشد. علاوه بر این، محتوای کتابهای دینی باید دانش آموز را فعالانه در فرآیند یادگیری درگیر کند و آنان را به تفکر و تعقل

 دربارة مطالب ارائه شده وادار کند. کاوش، بررسی علمی و عادتهای ذاتی کنجکاوی و آزاد اندیشی از ارکان رویکرد کاوش- محور است(ستایش، 1385).  از نظر سواد علمی، کاوش به منزلة فرآیندی است که در آن دانش‌آموزان مهارتهایی، نظیر مشاهده، استنتاج و آزمون را یاد می‌گیرند(برمن[3]، 2006).  به کارگیری این رویکرد می‌تواند نقش اساسی در تقویت باورهای دینی داشته باشد و آنان را به احکام عملی و رفتارهای اخلاقی پایبند کند(قمصری،1380،ص55).

 دورة ابتدایی برای دانش آموزان، مقطعی سرنوشت ساز است و شالوده شخصیتی و فکری افراد پی‌ریزی می‌شود. برخی از دروس برای دانش آموزان جالب و دوست داشتنی است و این علاقه به دروس خاص ممکن است، مسیر تحصیل و شغلی افراد را تغییر دهد. آنچه که علاقه مندی دانش آموزان را به برخی کتابهای درسی بر می‌انگیزد، به عوامل مختلفی، از جمله معلم‌، روش تدریس و کتاب درسی بستگی دارد. کتاب درسی از اجزای مختلفی تشکیل شده است: جلد، متن، تصویر، پرسشها، رنگ و فونت حروف. هرچه این اجزا، بویژه متن، پرسشها و تصاویر فعالتر  باشد، میزان انگیزه و علاقه به درس نیز افزایش می‌یابد و آن درس می‌تواند در زندگی دانش آموز مؤثرتر باشد. شیوة تدوین فعال محتوا بر نقش یادگیرنده در آموزش و افزایش این نقش تأکید دارد و از وی می‌خواهد که در پاسخگویی به سؤالها، اطلاعات و مفروضات را تجزیه و تحلیل کند و نتایج حاصل کار خود را بیان کند و درباره سؤالایی که پاسخ آنها صریحا داده نشده است، فکرکند و جواب دهد(شعاری نژاد،1364). شیوه تدوین غیرفعال بر بیان حقایق و اصول کلی و تعاریف استوار است. سؤالهای مطرح شده در این نوع از ارائه محتوا با پاسخهای بلافاصلة مؤلف همراه است و یادگیرنده را در جهت آموزش متکی بر انباشتن حافظه سوق می‌دهد.

      محتوای فعال کتابهای دینی نقش اساسی در پرورش روحیه جستجوگری و تفکر انتقادی دارد (جرکو[4]، 2000). محتوای فعال کتابهای دینی می‌تواند در برانگیختن سؤالهایی اساسی نسبت به معاد، پیدایش جهان، هدفمندی نظام طبیعت و جسم و روح انسان و... تأثیر گذار باشد. این دسته سؤالهای بنیادی که حتی برای برخی جزو بدیهی ترین سؤالهاست، می‌تواند در بلند مدت فراگیران را در مسیری قرار دهد تا آنها با جستجوی اطلاعات و نشانه ها، به اسرار و رموز جهان خلقت پی ببرند. پیوند برقرار کردن بین دروس دینی با دروس غیر دینی، بویژه علوم تجربی، ریاضی، جامعه شناسی، ادبیات و تاریخ نیازمند بازنگری در محتوای دروس دینی است. اگر فراگیران این پیوند را احساس کنند، در خواهند یافت که در این دنیا همة امور به گونه‌ای در ارتباط با یکدیگر است و آنچه در ماوراء الطبیعه وجود دارد، در دنیای مادی تأثیر گذار خواهد بود.

برای آشنایی با تحقیقاتی که تاکنون در ایران در بارة کتابهای تعلیمات دینی صورت گرفته، به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود:

اولین پژوهش در خصوص  تحلیل محتوای کتابهای تعلیمات دینی دورة ابتدایی ایران بر اساس تکنیک ویلیام رومی[5] در سال 1369 صورت گرفت. این پژوهش به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت معلم تهران به وسیلة موسی پور(1369) انجام شد. هدف اصلی این پژوهش، بررسی شیوه ارائه مطالب و محتوای کتابهای درسی فرهنگ اسلامی از نظر میزان تحریک دانش آموزان به فعالیت، تفکر و پرسش است. نتایج پژوهش: 1- شاخص درگیری دانش آموزان با متن در هر یک از کتابهای تعلیمات دینی دوره ابتدایی پایین تر از حد مطلوب یعنی4/0 بوده است؛ 2- شاخص درگیری دانش آموزان با پرسش در هر یک از کتابهای تعلیمات دینی دوره ابتدایی پایین‌تر از حد مطلوب یعنی4/0 بوده است. در این پژوهش شاخص درگیری با تصاویر حذف شده است.

      پژوهشی دیگر دربارة کتابهای دینی دوره ابتدایی با عنوان "نظرخواهی از معلمان و دانش‌آموزان کلاس چهارم و پنجم ابتدایی درباره کتابهای تعلیمات دینی" در سطح تهران در سال 1370 انجام شد که نتایج آن چنین بود :

             1- شعرهای کتاب دینی کم و غیرجذاب است؛

             2- قصص ، ناکافی و برای معرفی معصومین- علیهم‌السلام- استفاده مطلوب از آنها نشده؛

                است.                

            3-کلمات : ابلاغ ، برزخ و ترویج ... مشکلترین کلمات کتاب هستند.

      از جمله پژوهش های دیگر بر اساس روش ویلیام رومی، پژوهشی است که به وسیله ایمانی و مظفر(1383) انجام گرفته است. در این پژوهش محققان به تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه دوم دبستان سال1381 در مقایسه با تعلیمات دینی چاپ1380 پرداخته‌اند. نتایج این تحقیق گویای این مطلب است که ضریب درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر در کتاب تعلیمات دینی وکتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایین است و به درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر منجر نمی‌شود، اما ضریب درگیری 1/1 در پرسشها بیانگر این امر است که کتاب هدیه‌های آسمانی موجب درگیری بیشتر دانش آموزان شده است، در صورتی‌ که کتاب تعلیمات دینی قبلی در این زمینه ضعیف عمل کرده است. به طور کلی، ضریب درگیری محتوای کتابهای دوم ابتدایی قبل در مقایسه با کتابهای جدید بسیار پایین است. نتیجه اینکه کتابهای جدید هدیه‌های  آسمانی و کتاب کار جدید در پایه دوم ابتدایی سبب درگیری دانش آموزان با محتوا شده است.

ناجی(1381) در تحقیقی با عنوان "بررسی و تحلیل محتوای کتاب تعلیمات دینی سوم دبستان" بر اساس روشهای تحلیل محتوای فرای[6]، فلش[7]،گانینگ[8]، مک لافلین[9]، روش بررسی سؤالها و تصاویر ویلیام رومی، و مدل طراحی و طبقه بندی هدفهای آموزشی مریل به ارزشیابی و تحلیل محتوای کتاب مذکور پرداخته است. نتایج تحقیق وی بیانگر دشواری خوانایی مطالب کتاب بوده است. تحلیل تصاویر و نمودارهای کتاب و سوالات نشان داد که سؤالها مناسب با درک کودک است، اما آنها را به تفکر وا نمی دارد؛ ضمن آنکه تعداد سؤالها زیاد است. در الگوی مریل نیز در تمرینها همه دروس به غیر از درس اول و چهاردهم از مثالها و تعمیمهای جدید استفاده شده است.

علاوه بر تحلیل محتوای کتابهای درسی تعلیمات دینی بر اساس روش ویلیام رومی، تحقیقاتی با روشهای دیگر در مورد کتابهای تعلیمات دینی در دوره راهنمایی تحصیلی صورت گرفته که به صورت مختصر به شرح آنها پرداخته می شود.

       همتی(1381) تحقیقی با عنوان " تحلیل محتوای کتابهای تعلیمات دینی دوره راهنمایی بر اساس الگوی مریل" انجام داد. مریل برای اولین بار سطوح عملکرد مورد انتظار از شاگرد در پایان آموزش را به سه سطح یادآوری، به کاربستن، کشف و ابداع تقسیم کرد که هر یک از این سطوح عملکرد، آموزش مربوط به همان سطوح را طلب می‌کند. مریل موضوعات آموزش را در حیطه شناختی به چهار عنصر قابل تجزیه می‌داند که عبارتند از: حقایق، مفاهیم، روش کار، اصول و قوانین.

    هدف اصلی تحقیق مزبور، تحلیل محتوای کتابهای دینی و فرهنگ اسلامی دوره راهنمایی در سال 81-1380 بر اساس الگوی مریل است. فرضیه‌های تحقیق:1- محتوای‌کتابهای دینی دوره راهنمایی به ایجاد و توسعه مفاهیم در دانش آموزان توجه دارد؛ 2- محتوای کتابهای دینی دوره راهنمایی با هدف ایجاد عملکرد و یادآوری در فراگیران طراحی شده اند؛ 3- مطابق الگوی مریل نحوه ارائه محتوای کتابهای دینی دوره راهنمایی با نوع موضوع و نوع عملکرد مورد انتظار تناسب دارد؛
4- مطابق الگوی مریل نحوه ارائه ثانویه محتوای کتابهای این دوره با نوع موضوع و نوع عملکرد مورد انتظار تناسب دارد؛ 5- چهار اصل پیشنهادی الگوی مریل(اصول تفکیک، همتاسازی، تنوع و سطح دشواری) در طراحی کتابهای دینی دوره راهنمایی رعایت شده است.

       نتایج تحقیق نشان می‌دهد که: 1- کتابهای دینی سه پایه راهنمایی در ایجاد وتوسعه مفاهیم در دانش آموزان خیلی خوب عمل کرده، ولی در مورد قوانین، حقایق و روش کار توجهی نشان نداده است؛ 2- محتوای کتابهای هر سه پایه بیشتر به عملکرد یادآوری اختصاص یافته است؛ 3- مؤلفان در تألیف کتابها بیشتر به حیطه شناختی و نیز پایین‌ترین سطح این حیطه؛ یعنی دانش و یادآوری توجه نشان داده‌اند، در حالی که به کشف و ابداع در کتابهای سه پایه توجهی نشده است؛ 4-  محتوای کتاب پایه اول با نوع موضوع و نوع عملکرد تناسب ندارد، ولی در کتابهای پایه دوم و سوم این تناسب وجود دارد؛ 5- نتایج کلی نشان می‌دهد که رعایت چهار اصل(تفکیک، تنوع، همتاسازی وسطح دشواری) مدل مریل در کتابهای دینی پایه اول راهنمایی، 50 مورد از اصول پیشنهادی مریل رعایت گردیده و در 38 مورد این اصول رعایت نشده است. در کتاب دینی دوم راهنمایی در 59 مورد رعایت و 29 مورد رعایت نشده و در کتاب دینی پایه سوم 39 مورد رعایت و 41 مورد رعایت نشده است.

      همان گونه که ادبیات نشان می دهد در مورد میزان فعال و غیرفعال بودن کتابهای درسی چهارم ابتدایی تحقیقی صورت نگرفته است. لذا، این تحقیق در نظر دارد به تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی وکتاب کار پایه چهارم ابتدایی بر اساس میزان فعال و غیرفعال بودن محتوا بر اساس روش ویلیام رومی بپردازد. به عبارتی، این تحقیق بر آن است تا میزان فعال و غیرفعال بودن کتابهای فوق و نیز میزان درگیری دانش آموزان را نسبت به متن، پرسشها و تصاویر بررسی کند تا تدوین کنندگان کتابهای تعلمیات دینی با بهره گیری از یافته ها و نتایج این تحقیق، کتابها را مورد تجدید نظر قرار داده، زمینة لازم را برای فعالتر شدن متن، پرسش و تصاویر کتابهای دینی فراهم کنند.

 

سؤالهای تحقیق

  1. میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در متن کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
  2. میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در پرسشهای کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
  3. میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در تصاویر کتاب هدیه‌های  آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
  4. شاخص درگیری دانش آموزان با متن، پرسشها و تصاویر کتابهای هدیه‌های  آسمانی و کتاب کار تا چه حد است؟

 

روش تحقیق

 حوزه مطالعه شامل کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی است. واحد مطالعه، درسهای مندرج در کتابهای مذکور است. واحد تجزیه و تحلیل، جمله، پرسش و تصویر است. بدین ترتیب که همه جملات، پرسشها و تصاویر مندرج در درسهای دو کتاب هدیه های آسمانی و کتاب کار از نظر شاخص های مربوط به دو مقوله فعال و غیرفعال بودن تجزیه و تحلیل شده است.

روش گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات: روش گردآوری اطلاعات روش تحیل محتوا است. تحلیل محتوا یک روش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتابها و متون برنامه درسی و یا مقایسه پیامها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی است(یارمحمدیان،1377، ص 150).

در روش تحلیل محتوا، سعی می‌شود اطلاعات کیفی به داده‌های کمی تبدیل و سپس تجزیه و تحلیل گردد. روشهای گوناگونی برای تحلیل محتوای کتابهای درسی با توجه به نوع و هدف تحلیل وجود دارد که در این پژوهش از فرمول ویلیام رومی برای میزان پژوهشی بودن متن کتابهای درسی استفاده می‌شود.

     در روش تحلیل محتوا، اولین قدم شناسایی مقوله‌های مورد بررسی و تهیة فهرستواره‌ای از شاخص های این مقوله‌هاست. سپس محتوا، بر اساس فهرستوارة تهیه شده به وسیلة پژوهشگران  تحلیل می گردد و میزان شاخص‌های هر مقوله در محتوا تعیین و با روشهای آماری تجزیه وتحلیل  می‌گردد. در این پژوهش، محتوای کتابها اعم از متن، پرسشها و تصاویر آنها بررسی می‌شود.

در پژوهش حاضر، کل محتوا بر اساس دو مقولة فعال و غیرفعال تحلیل می‌شود. ملاک تشخیص مقوله‌های فعال و غیرفعال، تقسیم بندی ویلیام رومی است (ویلیام رومی، 1968).

      از تقسیم مقوله‌های فعال بر غیرفعال ضریب درگیری به دست می‌آید. در صورتی که ضریب درگیری مابین4/0 تا 5/1 باشد، محتوای کتاب فعال، و در صورتی که ضریب درگیری کمتر از 4/0 باشد، کتاب غیرفعال است. در این صورت، هرکتاب درسی باید حداقل 30 درصد و حداکثر70 درصد  به ارائة مطالب بپردازد، اما اگر فراسوی این محدوده اطلاعات ارائه شود، محتوای کتاب غیرفعال است. زیرا در صورتی که کمتر از 30 درصد کتاب اطلاعات و حقایق دینی باشد، کتاب سرتاسر به سؤالها و مسائلی توجه دارد که دانش آموز خمیر مایه اولیه را برای درک و پاسخ به آنها دارا نیست و اگر بیشتر از 70 درصد مطالب ارائه حقایق و اطلاعات باشد، چنین محتوایی فقط با انتقال و انباشت ذهنی اطلاعات تکیه دارد و نمی‌توان آن را محتوایی فعال نامید(کاکاوندی،1379).

روش تجزیه و تحلیل داده ‌ها‌‌‌: تحلیل محتوای کتابهای درسی در سه بخش متن، تصویرها، و پرسشها انجام گرفته است.

1- تحلیل متن:واحد مطالعه درسهای کتاب است. برای تحلیل متن، جملات هر درس بررسی می‌شود. در تحلیل مقوله‌ها و محاسبه شاخص درگیری دانش آموزان با متن، مقوله‌های غیرفعال شامل
A, B, C, D  مقوله‌های فعال شامل  E, F, G, H, I, J مشخص می‌شوند. از تقسیم مقوله‌های فعال بر مقوله‌های غیرفعال ضریب فعال کردن دانش آموز نسبت به محتوای کتاب درسی به‌دست می‌آید.                                              

 

مقوله‌های غیرفعال در متن: در ادامه، عنوان و تعریف مقوله‌ها به شرح زیر است:

A    : بیان ساده حقایق و وقایع تاریخی در قالب داستان؛

B    : بیان نتایج و اصول کلی درباره داستانها و وقایع تاریخی در کتاب؛

C    : بیان تعاریف؛

D    : سؤاهایی که جواب آنها بلافاصله توسط نویسنده کتاب داده می‌شود؛

 

مقوله‌های فعال در متن: عنوان و تعریف مقوله‌ها به شرح زیر است:

E    : سؤالهایی که پس از خواندن متن لازم است پاسخ داده شود؛

F    : سؤالهایی که به منظور جلب توجه مطرح می‌شود، اما بلافاصله به وسیلة متن پاسخ داده نمی‌شود؛

:G    سؤالهایی که از دانش آموزان خواسته می‌شود مواردی را در عمل نشان دهند و نتایج آن را    

         بیاورند؛

H    : از فراگیر خواسته می‌شود نتایجی را که خود به دست آورده، بیان کند؛

I    : سؤالها یا جملاتی که موجب پیوند مطالب جدید با مطالب گذشته می‌شود؛

J     : سؤالهایی که فراگیر را به بیان اعتقادات، احساسات و نظرات شخصی ترغیب می‌کند.

در تحلیل مقوله‌ها و محاسبه شاخص درگیری دانش آموزان با پرسش‌ها، مقوله‌های غیرفعالA,B و مقوله‌های فعالC,D است.


 
2- تجزیه و تحلیل پرسش‌ها: واحد تحلیل پرسشها، پرسشهایی است که در آخر هر درس ذکر شده است.مقوله‌های غیرفعال در پرسش‌ها شامل:

‌‌A       : سؤالهایی که جواب آنها را می‌توان مستقیما از کتاب به دست آورد؛

B       : سؤالهایی که مربوط به نقل تعاریف هستند.

 

مقوله‌های فعال در پرسش‌ها

         :C سؤالهایی که برای پاسخگویی به آنها دانش آموز باید از آنچه در متن آموخته، کمک بگیرد.

        D: سؤالهایی که از دانش آموز خواسته شده است تا مسأله ای را حل کند.

در تحلیل مقوله ها و محاسبه شاخص درگیری دانش آموزان باتصاویر، مقوله‌های غیر فعالA,B و مقوله‌های فعالC, D هستند.

3- تجزیه و تحلیل تصاویر:واحد تحلیل تصاویر، نقشه، نقاشی، نمودار، عکسهای کتاب و شکل است که در چهار مورد ((A,B,C,Dبررسی می‌شود (مرعشی، 1376).

مقوله‌های غیرفعال در تصاویر شامل:

A       : تصاویری که فقط به منظور توضیح یک موضوع استفاده می‌شود؛

B       : از دانش‌آموز می‌خواهد تا فعالیتی را انجام دهد.

             

مقوله‌های فعال در تصاویر نیز شامل:

C      : روش فراهم کردن وسایل را برای انجام دادن یک فعالیت شرح می‌دهد؛

D      : اشکالی که فهیمدن آنها، به دقت و تجزیه و تحلیل نیاز دارد و کنجکاوی دانش‌آموز را بر            می‌انگیزد.

 

روشهای آماری تجزیه و تحلیل داده ها: محاسبه شاخص درگیری دانش آموز با متن، پرسشها و تصویرهاست. همان‌گونه که در فرمول‌های زیر ملاحظه می‌شود، از تقسیم مقوله های فعال بر غیرفعال ضریب فعال بودن مقوله مشخص می‌شود (ویلیام رومی، 1968): در صورتی که ضریب به دست آمده از 4/0 بیشتر و از 5/1 کمتر باشد، آن مقوله فعال‌ است.

=E+F+G+H+I+J / A+B+C+D    شاخص درگیری دانش آموز با متن

= C+D/A+B    شاخص درگیری دانش آموز با پرسشها

C+D/A+B   = شاخص درگیری دانش آموز با تصویرها

 

یافته های تحقیق

یافته‌های تحقیق در قالب پاسخگویی به سؤالهای تحقیق (اصلی و فرعی) در قسمت زیر خلاصه می‌شود:

سؤال 1 تحقیق:  میزان به کارگیری شیوة ارائة فعال در متن کتاب هدیه‌های  آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

      برای پاسخگویی به این سوال باید به دو سوال فرعی پاسخ داده شود:

سؤال فرعی 1-1: میزان به کارگیری مقوله‌های فعال و غیرفعال در کتاب هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی تا چه میزان است؟

 متن 22 درس از کتاب هدیه‌های آسمانی بر اساس موارد مربوط به مقوله‌های فعال و غیرفعال تحلیل شد. نتایج به دست آمده نشان دادکه از مجموع 584 جمله در کتاب هدیه‌های آسمانی پایه چهارم ابتدایی، 413 جمله در مقوله A قرار دارد، 74 جمله در مقوله B، 15 جمله در مقوله C، 11 جمله در مقولهD، و 22 جمله در مقوله ٍE، و 21 جمله در مقوله F، 4 جمله ْG، 1 جمله در مقوله I، و 18 جمله در مقوله J قرار دارد.  از تقسیم جمع شاخص‌های تشکیل دهنده مقوله فعال بر جمع شاخص‌های تشکیل دهنده مقولة غیرفعال، ضریب درگیری برای متن کتاب 25/0 به‌دست می‌آید.

 

 

 

نمودار1: درصد و نسبت مقوله ها در متن کتاب هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی

 

    همان‌طور که در نمودار1 مشاهده می‌شود، نزدیک به 71 درصد از جملات کتاب هدیه‌های آسمانی در مقولهA  قرار گرفته است. بنابراین، می‌توان گفت متن این کتاب غیر فعال است و بیشتر جملات به بیان حقایق و اطلاعات می‌پردازد. درس سوم با مجموع 37 جمله، و درس بیستم با مجموع 10جمله، بیشترین وکمترین حجم از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. همان‌گونه که در نمودار1 ملاحظه می‌شود، کمترین فراوانی متعلق به مقوله I؛ یعنی سؤالها و جملاتی است که موجب پیوند مطالب جدید با مطالب گذشته می‌شود.


سؤال فرعی 1 -2: میزان به کارگیری مقوله‌های فعال و غیرفعال در کتاب کار چهارم ابتدایی تا چه میزان است؟

    از مجموع 73 جمله در کتاب کار، 43 جمله به مقوله‌های غیرفعال تعلق دارد (26 جمله در مقولهA، 16 جمله در مقوله B، و 1 جمله در مقوله D، قرار دارد. 30 جمله نیز به مقوله‌های فعال تعلق دارد. ضریب درگیری 7/0 است.  با توجه به هدف کتاب کار که بیشتر پاسخ دهی به سؤالهاست، می‌توان نتیجه گرفت متن کتاب کار فعال‌ است. در این کتاب فراگیران باید آنچه که از آنها سوال شده را در صفحات سفید درج کنند. سؤالهای این کتاب در حاشیه آمده است و دانش آموزان با استفاده از متن کتاب هدیه‌های آسمانی،  راهنمایی معلم و تصاویری که وجود دارد، به سؤالها پاسخ می‌دهند.

 

نمودار2: درصد و نسبت مقوله ها در متن کتاب کار چهارم ابتدایی

 


سؤال اصلی 2: میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در پرسشهای کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

در تحلیل پرسشهای کتاب هدیه‌های آسمانی، از مجموع 38 سؤال، 36 سؤال در مقوله هایC وD قرار دارد. بنابراین، پرسشهای کتاب  فعال است.

سؤال فرعی 2-1: میزان به کارگیری شیوه ارائه‌ فعال در پرسشهای کتاب هدیه‌های آسمانی پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

 

 

نمودار3: درصد و نسبت مقوله ها در پرسشهای کتاب هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی

در میان دروس این کتاب،  چهار سوال در درس8 مشاهده می‌شود.  از میان آنها، سه سؤال در مقوله c و d و یک سؤال در مقوله a  قرار دارد. بنابراین، ضریب درگیری این درس 3 است که بیشترین ضریب درگیری را نسبت به سایر درسها نشان می‌دهد. از آنجا که میانگین سؤال برای هر درس 7/1 یا2 سؤال است، می‌توان نتیجه گرفت که درس 8 با توجه به درصد بالای سؤالهای پایان درس(5/10 درصد)، دارای ضریب درگیری بالاتر از حد نرمال است(4/0 تا5/1). البته، تعداد سؤالهای زیاد هر درس، همواره به معنای بالا بودن ضریب درگیری نیست. طبقه‌ای که سؤال در آن قرار دارد، در تعیین ضریب درگیری مهم است. همان گونه که ملاحظه می‌شود، سه سؤال از چهار سؤال درس8 در مقوله‌های فعال قرار دارد، بنابراین ضریب درگیری پرسشهای این درس بسیار بالاست.

 

سوال فرعی 2-2: میزان به کارگیری شیوه ارائة فعال در پرسشهای کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

 

 

 

 

نمودار4: درصد و نسبت مقوله ها در پرسشهای کتاب کار چهارم ابتدایی

 

  در تحلیل پرسشهای کتاب کار، از مجموع90 سؤال، 68 سؤال در مقوله هایC وd قرار دارد. در نمودار فوق مشاهده می‌شود که نزدیک به 37 درصد سؤالها در مقوله  Cو نزدیک به 39 درصد از  سؤالها در مقوله D قرار دارد. با مراجعه به جدول 7 ملاحظه می‌کنید که ضریب درگیری با پرسشها در دو کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار 57/0 است. بنابراین، پرسشهای این دو کتاب  فعال است.

 

سؤال اصلی 3: میزان به کارگیری شیوه ارائه‌ فعال در تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

برای پاسخگویی به این سؤال نیز باید ابتدا به دو سؤال فرعی جواب داده شود.

سؤال فرعی3-1: میزان به کارگیری شیوه ارائه‌ فعال در تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

 

 

نمودار5: درصد و نسبت مقوله ها درتصاویرکتاب هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی

 

در نمودار 5، در تحلیل تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی، از مجموع 46 تصویر، 36 تصویر در مقولهA و B قرار دارد. طبق نمودار فوق، 76 درصد از تصاویر کتاب در مقوله Aقرار گرفته است. بنابراین، تصاویر این کتاب  غیرفعال است.

سؤال فرعی3-2: میزان به کارگیری شیوه ارائه‌ فعال در تصاویر کتاب کار پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟

 

 

 

 

 

 

نمودار6: درصد و نسبت مقوله ها در تصاویر کتاب کار چهارم ابتدایی

همان‌گونه که در نمودار 6ملاحظه می‌شود، تصاویر هر دو کتاب به شیوة غیرفعال تهیه شده اند.

 سؤال‌اصلی4: شاخص درگیری دانش‌آموزان با متن، پرسشها، و تصاویر کتابهای هدیه‌های آسمانی وکتاب کار تا چه حد است‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌؟

اطلاعات مربوط به این سؤال در نمودار شماره7 خلاصه شده است.

 

 

 نمودار7: نمایش شاخص درگیری دانش آموزان با متن، پرسش و تصاویر در کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار چهارم ابتدایی

  در نمودار 7، شاخص درگیری دانش آموزان با متن، پرسشها و تصویرها مشاهده می‌شود که، شاخص درگیری با متن در کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار 25/0 است. شاخص درگیری با پرسشها 57/0 و شاخص درگیری با تصاویر31/0 است. ویلیام رومی ضریب درگیری بین4/0 تا 5/1 را مطلوب می‌داند. بدین ترتیب، تنها ضریب درگیری با پرسشهای این دوکتاب  مطلوب است و ضریب درگیری با متن و تصویر آنها پایین است.

 

نتیجه گیری

    طبق نتایج به دست آمده، ضریب درگیری با متن کتاب هدیه‌های آسمانی 25/0 و کتاب کار 7/0، ضریب درگیری با تصاویر31/0 و ضریب درگیری با پرسشها 57/0 است. ویلیام رومی ضریب درگیری بین4/0 تا 5/1 را مطلوب می‌داند. بنابراین، نتایج تحقیق حاضر نشان می‌دهدکه متن ها و تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی پایه چهارم ابتدایی غیرفعال و پرسشهای هر دو کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار فعال است. پرسشهای این دو کتاب به گونه ای طراحی شده است که فرصت استفاده از تجارب و آموخته های قبلی را برای دانش آموزان فراهم می‌کند و در مجموع فراگیران را برای پاسخ دهی به سؤالها به جستجو و تفکر وا می‌دارد. در زمینه متن، نتایج تحقیق حاضر با نتایج پژوهش موسی پور(1369)، همخوانی دارد. بر اساس نتایج تحقیق موسی پور، ضریب درگیری با متن کتابهای دینی دوره ابتدایی پایین تر از حد مطلوب یعنی4/0 است و نشان دهندة این واقعیت است که با آن که کتابهای  تعلیمات دینی طی سال های 1380 به بعد تغییرات بسیاری کرده است ولی هنوز متون داستانی و حکایتها حالتی غیرفعال دارد و دانش آموز را به تفکر وا نمی دارد و جای هر گونه تعبیر و تفسیر و نتیجه گیری را از دانش آموز می گیرد. شیوه ارسال پیام نیز در این کتابها مستقیم است و در نتیجه تأثیر کمتری بر مخاطب دارد. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش های انجام شده توسط موسی پور (1369) و ناجی (1381) که نشان می دهد شاخص درگیری دانش آموزان با پرسش در کتابها پایین تر از حد مطلوب یعنی4/0 است، همخوانی ندارد. در پژوهش حاضر، شاخص درگیری دانش آموزان با پرسشها از حد مطلوب فراتر است و نشان می دهد که تغییرات ایجاد شده بویژه در کتاب کار سبب فعال شدن دانش آموزان شده است. نتیجه‌ای که می‌توان از مقایسه یافته‌های این سه پژوهش به دست آورد، این است که پرسشهای کتابهای جدیدالتالیف نسبت به پرسشهای کتابهای دینی سالهای قبل فعالتر شده است، اما متن کتابهای جدیدالتالیف و نیز تصاویر  نسبت به کتابهای قبلی فعال نشده است. نبودن ارتباط افقی و عمودی بین دروس نیز یکی از مشکلات مربوط به کتابهای درسی تعلیمات دینی است.

  نتایج تحقیق حاضر با نتایج پژوهش ایمانی و مظفر(1383) همخوانی دارد. نتایج این تحقیق حاکی از این است که ضریب درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر در کتاب تعلیمات دینی و کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار پایین است و منجر به درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر نمی‌شود. اما ضریب درگیری 1/1 در پرسشها بیانگر این امر است که کتاب هدیه‌های آسمانی موجب درگیری بیشتر دانش آموزان شده است، در صورتی‌ که کتاب تعلیمات دینی قبلی در این زمینه ضعیف عمل کرده است.

 با توجه به نتایج این تحقیق، لازم است برنامه‌ریزان و مؤلفان کتابهای تعلیمات دینی مقطع ابتدایی در متن و تصاویر این دو کتاب تجدید نظر کنند و از مقوله‌های فعال استفاده نمایند. هر متن، پرسش و تصویر در کتاب دینی باید ذهن دانش آموز را به فعالیت و جستجو  وادارد تا مفاهیم و

آموزه های دینی برای آنها قابل درک شود. اقدام برای تجدید نظر در کتابهای دینی فرصت مناسبی را برای بهره برداری علمی از نظریه های برنامه ریزان درسی، روانشناسان رشد، متولیان دینی و معلمان فراهم می‌کند. از طرفی، همکاری، همفکری و تبادل افکار بین این چهار گروه(برنامه ریزان درسی، روانشناسان رشد، متولیان دینی و معلمان)، و از طرف دیگر، تحقیق و پژوهش درباره محتوای کتابها توسط پژوهشگران، روند فعال سازی و اثربخشی محتوای کتابهای دینی را تسهیل و تسریع خواهد کرد. امید است گردآورندگان کتابهای دینی از این منابع علمی برای تجدید نظر در محتوای کتابهای دینی استفاده لازم را ببرند.

 


پیشنهادها

پیشنهادهای زیر برگرفته از نتایج این تحقیق است:

  1. متن کتاب هدیه‌های آسمانی بیشتر داستانی و تاریخی است. اگر در لابه لای داستانها و وقایع تاریخی، مسائل داستانی با مضامین اخلاقی، عاطفی و اجتماعی آورده شود، می‌تواند ذهن فراگیران را به چالش بکشاند تا آنها به جستجوی راه حل ها اقدام کنند و راه حل هایی را که خود ارائه نموده اند، در ذهن ماندگار سازند.
  2. پرسشهای متن کتاب هدیه‌های آسمانی همان طور که از نتایج استنباط می‌شود، به نحوشایسته‌ای موجب درگیری دانش آموز با محتوای کتاب شده است. اگر سؤالها و محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی با علوم دیگر مرتبط باشد، می‌توان خط مشی نظام اسلامی را که همانا تولید علم بر اساس اخلاق و دین است، محقق ساخت. برای مثال، شب و روز که یکی از شگفتیهای عالم خلقت  است را می‌توان به مسائل درس علوم تجربی ارتباط داد تا دانش‌آموز از این طریق  به قدرت خداوند پی ببرد.
  3.  تصاویر کتاب هدیه‌های آسمانی موجب درگیری دانش آموز با این کتاب نشده و بیشتر در توضیح متن آمده است. هر چند گرافیک تصاویر بسیار جذاب است، اما ذهن فراگیر را به چالش نمی‌کشاند و درنتیجه، دانش آموز صرفا محو تماشای تصاویر می‌شود. اگر تصاویر این کتاب روش فراهم کردن فعالیت و عملی را به دانش آموزان القا کند، تصاویر فعال تر خواهد بود؛ مثلا، شب و روز را با تصویر کره یا توپ، یک قطعه چوب صاف و یک حلقه و یک لامپ نشان داد. دانش آموز می‌تواند با این وسایل نحوه روز و شب شدن را درک کند.
  4. پیشنهاد دیگر کتاب کار به عنوان کتابی جدا از هدیه‌های آسمانی تألیف نشود، بلکه هر دو کتاب در هم ادغام شوند، تا هم دانش آموز این دو را از هم جدا نداند و هم تصور نکند که کتاب کار فقط برای نقاشی کشیدن است و کتاب هدیه‌های آسمانی برای مطالعه کردن.


[1]. Wright & Brandon

[2]. Hammond

[3]. Bierman

[4].Greco

[5]. William Romey

[6] . Fray

[7]  .Flesh

[8] . Gunning

[9] . Mc-Laughlanh

ابراهیمی، محمدرضا.(1379). بررسی و تحلیل محتوای کتاب علوم سال سوم ابتدایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد خوراسگان.
آقازاده، محرم. (1385). نگاهی به نقش زبان در تعلیمات دینی، فصلنامه تربیت اسلامی، سال اول، شماره 2، 20-7.
ایمانی و مظفر.(1383). تحلیل محتوای کتاب هدیه‌های آسمانی و کتاب کار در مقایسه با تعلیمات دینی پایه دوم ابتدایی. فصلنامه نوآوری های آموزشی. سال سوم، شماره1، 132-115.
ستایش، حسن. (1385). ساختار محتوای کتاب درسی دانشگاهی با رویکرد کاوش- محور، در کتاب درسی دانشگاهی: ساختار و ویژگی‌ها (جلد اول)،اولین همایش بین‌المللی «کتاب درسی دانشگاهی«، انتشارات سمت، 389-370.
شعاری نژاد، علی اکبر.(1364). روانشناسی رشد. تهران: انتشارات رشد.
قمصری، علیرضا.(1380). تربیت اسلامی ویژه و آسیب شناسی تربیت دینی: راهنمای برنامه درسی تعلیمات دینی دوره دبیرستان. مرکز مطالعات تربیت اسلامی. نشر تربیت اسلامی.
کاکاوندی، مهوش.(1379).ارزشیابی محتوای کتاب‌های درسی علوم اول تا پنجم ابتدایی (جدیدالتالیف) بر اساس روش ویلیام رومی. پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
مرعشی، منصور.(1376). تحلیل محتوایی کتاب‌های دوره ابتدایی بر اساس تحلیل محتوایی ویلیام رومی. تهران: دانشگاه تربیت معلم.
موسی پور، احمد. (1369). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات دینی دوره ابتدایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم.
ناجی، جمیله سادات.(1381).بررسی و تحلیل محتوای کتاب تعلیمات دینی سال سوم ابتدایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد خوراسگان.
همتی، احمدعلی.(1381). "تحلیل محتوای کتاب‌های تعلیمات دینی اول، دوم و سوم دوره راهنمایی بر اساس الگوی مریل"، طرح پژوهشی، استان فارس.
یارمحمدیان، محمدحسین.(1377). اصول برنامه ریزی درسی، تهران: انتشارات یادواره کتاب.
Bierman, P. (2006). Reconstructing the textbook. Available online: http//serc.carleton.edu/files/textbook.
Greco, J. (2000). Putting skeptics in their place: The nature of skeptical arguments and their role in philosophical inquiry, Cambridge Studies in Philosophy: Cambridge University Press.
Hammond, J., Hay, D., Moxon, J., Netto, B. & Raban, K. (1995). New methods in religion teaching, Harlow: Oliver.
Romey, W. (1968). Inquiry techniques for teaching science,London:  Prentice Hall.
Wright, A., & Brandon, A. (2000). Learning to teach religion education, New York: Routledge & Falmer.